In het dagelijks leven sluiten we voortdurend overeenkomsten, maar wat als een overeenkomst nietig blijkt te zijn? In dit artikel leg ik uit wat nietigheid precies inhoudt en wat de gevolgen ervan zijn.
Wat betekent nietigheid’
Nietigheid betekent dat een rechtshandeling – zoals een overeenkomst – juridisch nooit heeft bestaan. De rechtshandeling is dan ‘van rechtswege’ (automatisch) ongeldig. Partijen hoeven hierop geen beroep te doen. Als de andere partij betwist dat de rechtshandeling nietig is, kan je de rechter vragen voor recht te verklaren dat de overeenkomst nietig is.
Wanneer is een overeenkomst nietig?
Volgens artikel 3:39 BW, zijn rechtshandelingen die niet voldoen aan de voorgeschreven vormvereisten, nietig. Daarnaast is volgens artikel 3:40 BW is een rechtshandeling nietig als deze in strijd is met:
- de wet;
- de openbare orde; of
- de goede zeden.
Wanneer een rechtshandeling in strijd is met de wet, is over het algemeen duidelijk. Het moet gaan om een wettelijke bepaling waarvan niet mag worden afgeweken. Dit wordt ook wel ‘dwingend recht’ genoemd. De begrippen ‘openbare orde’ en ‘goede zeden’ zijn echter minder vanzelfsprekend. Wanneer er sprake is van een nietige rechtshandeling wegens deze gronden is afhankelijk van de context en van de maatschappelijke opvattingen op het moment van de beoordeling. Voorbeelden hiervan zijn:
- Een huurovereenkomst voor een hennepkwekerij is nietig vanwege strijd met de wet;
- Een schenkingsovereenkomst die alleen tot doel heeft iemand te bewegen een relatie voort te zetten, dan wel te beëindigen, kan in strijd zijn met de openbare orde.
Wat zijn de gevolgen van nietigheid?
Als een rechtshandeling nietig is:
- Ontstaat er geen rechtsgevolg: de overeenkomst is nooit geldig geweest;
- Eventueel verrichte prestaties moeten ongedaan worden gemaakt omdat er geen grondslag meer voor is en dus sprake is van ‘onverschuldigde betaling’ (art. 6:203 BW);
- Komen partijen (voor zover mogelijk) terug in de situatie van vóór het sluiten van de overeenkomst.
Voorbeeld
Stel dat je een boot hebt gekocht en in je achtertuin hebt gelegd. Er is sprake dan dus sprake van een koopovereenkomst. Als deze koopovereenkomst nietig blijkt te zijn wegens één van bovenstaande redenen, heb jij in beginsel nog wel de boot in de achtertuin liggen. Alleen heb jij nu géén recht meer op de boot. Je moet de boot dan terugleveren aan de verkoper en de verkoper moet jou de koopsom terugbetalen.
Soms is het ongedaan maken van de reeds verrichte prestaties praktisch ingewikkeld, bijvoorbeeld als geleverde goederen al zijn doorverkocht of onroerend goed is overgedragen. Dan spelen aanvullende bepalingen zoals goede trouw en bescherming van derden een rol.
Kan nietigheid worden hersteld?
Er zijn twee situaties waarin nietigheid niet de volledige rechtshandeling aantast. Namelijk, conversie (omzetting) en partiële nietigheid. Onderstaand ga ik daarop in.
Conversie/omzetting
In sommige gevallen kan de nietige rechtshandeling worden omgezet in een rechtsgeldige rechtshandeling. Dit kan als de strekking van een nietige rechtshandeling erg lijkt op die van een wel geldige rechtshandeling. Dit wordt conversie of omzetting genoemd. Vereist is dat partijen deze wel geldige rechtshandeling zouden hebben gekozen boven de nietige rechtshandeling.
Conversie is bedoeld om te voorkomen dat nietigheid verder gaande gevolgen heeft dan nodig . Het zou immers zonde zijn als partijen weliswaar een legitiem doel voor ogen hadden, maar de rechtshandeling nietig is door het (per ongeluk) niet voldoen aan een vormvereiste. Conversie zorgt er dan voor dat het gewenste rechtsgevolg toch (gedeeltelijk) intreedt, via een alternatieve, wél geldige rechtshandeling.
Voorbeeld
Een 17-jarige koopt zonder toestemming van zijn ouders voor € 15.000 een auto van een particulier. De koopovereenkomst is dan nietig wegens het ontbreken van de vereiste toestemming (art. 1:234 BW – handelingsonbekwaamheid).De nietige koopovereenkomst kan dan bijvoorbeeld worden geconverteerd naar een huurovereenkomst.
- De “koop” wordt een huurovereenkomst met optie tot koop
- Maandelijkse betalingen als huur, later afkoop mogelijk
- Vereiste: beide partijen moeten dit redelijkerwijs hebben kunnen beogen
Ondanks de nietigheid ontstaat alsnog een geldige rechtsverhouding die beide partijen beschermt. Voorwaarde hiervoor is wel (1) dat partijen dit zouden hebben gewild, (2) het redelijk is en (3) niet in strijd met het (bescherming)doel van de nietigheidsgrond.
Partiële nietigheid
Als alleen een deel van een rechtshandeling nietig is, blijft de rest geldig, zolang dat deel niet zo sterk met het nietige stuk is verbonden dat het niet los van elkaar te zien is.
Verwante onderwerpen
Onlangs heb ik eerdere artikels toegelicht hoe een overeenkomst tot stand komt en hoe de vernietiging van een overeenkomst werkt. Deze onderwerpen zijn nauw verbonden aan nietigheid.
Conclusie
Nietigheid kan verstrekkende gevolgen hebben, zoals het terugdraaien van grote transacties. Twijfel je of een overeenkomst nietig is, of wil je juist voorkomen dat een overeenkomst nietig of vernietigbaar blijkt? Aarzel dan niet om contact op te nemen. Ik help je graag verder!
